“Aşk, Ateş ve Anarşi Günleri: Türk Sinemateki ve Onat Kutlar”, 42’nci İstanbul Sinema Festivali’nde dünya prömiyerini yaptı. “Aşk, Ateş ve Anarşi Günleri”, Sinematek’in Türkiye’deki tesirinin ve gelişiminin izini sürerken Onat Kutlar’ın hayat hikayesini de beyazperdeye taşıyor.
Onat Kutlar tarafından 1965 yılında kurulan Türk Sinematek Derneği, 12 Eylül Darbesi’ne kadar faaliyetlerini sürdürdü. 12 Eylül Darbesi’yle kapatılan dernek, “ticari” sinemalarda gösterilmesi devir açısından mümkün olmayan sayısız sinemanın tanıtılmasına ve gösterilmesine katkı sağladı. Bünyesindeki kütüphanesiyle ve düzenlediği paneller, konferanslar ve sergilerle de sinemaseverler için bir okul misyonu gördü.
Önder Esmer direktörlüğündeki sinema, 1956-1960 yılları ortasında özgürlük isteğiyle çıkan A Dergisi’nin; birkaç aydını bir ortaya getirerek hem günlük hayatın hem de edebiyatın üstüne yayılmış siyasi iktidar düzenekleri ve “gerçekçilik” akımına karşı geldiğini anlatarak başlıyor. Belgeselde ortalarında Adnan Özyalçıner, Cevat Çapan, Atilla Dorsay, Filiz Kutlar, Ali Özgentürk, Burçak Cihan, Rekin Teksoy, Hülya Uçansu, Jak Şalom, Vecdi Sayar, Giovanni Scognamillo ve Ömer Pekmez’in bulunduğu anlatıcılar yer alıyor.
Yönetmen Başkan Esmer ve üretimci Matthias Kyska ile Onat Kutlar’ı ve Türk Sinemateki’ni konuştuk.
Onat Kutlar ile Sinematek’i anlatma ve belgesel fikri nasıl ortaya çıktı?
Önder Esmer: Başlamanın eşlik eden rastlantılarıyla sürüp gitti diyebilirim. Üniversitede öğrenci olduğum yıllarda, bir arkadaşımı beklemek üzere tren garında oturuyordum. Pek gecikmesinden olacak ki çantamda bir gün evvelden bıraktığı ‘İshak’ isimli hikaye kitabı ile karşılaştım ve öylece tanıdım Onat Kutlar’ı. Kimi müelliflere okuyucu olarak farklı bir ihtimam gösterirsiniz: Bilge Karasu, Sait Faik Abasıyanık, Yusuf Atılgan gibi… Onat Kutlar için de böylesi bir ada “uzakta bir başına” oluşuyordu.
Pek vakit sonra, iki yıl kadar, kitaplığımda Halit Refiğ’in ‘Ulusal Sinema Kavgamız’ kitabı ile karşılaştım. Battal Odabaş hocamızın anlattığı “Türk Sinema Tarihi” dersinin heyecanıyla o vakitler Vefa’dan almıştım. O gece, Tanju Akerson’un deyişiyle, “Robinson Yalnızlığı”ndan çıkış başlıyordu aslında. İçeriğinde Türk sinemasına dair arbede edercesine bir savunuyu görmek hayli etkilemişti. İlerleyen sayfalarda “Onat Kutlar isminde yeni bir sinema yazarı” kelamıyla benim için yeni bir dünyaya “merhaba” demek kaldı.
Tabii ferdî bir merakın, bilme isteğinin özelindeydi benim için. Lisansüstü tahsili sırasında danışman hocam Müjgan Yıldırım bu bahiste teşvik etti beni ve tez çalışması eşliğinde bir belgesel yapmaya yöneldim.
Bu bahiste belgesel fikrini söz etmiş oldum ancak eklemek isterim ki, harekete geçebilme imkânını arkadaşlarım ile yakalayabildim. Çekim sürecini kolektif bir emekle gerçekleştirdik. Çekim sonrası süreci ise üç arkadaş uzun soluklu bir çabayla tamamladık. Onat Kutlar’dan alıntılamak istersem: “Bütün sinema el kitapları şu sözlerle başlar: Sinema ortaklaşa bir sanattır. Bir müellif 25 kuruşluk bir kurşun kalemi, bir paket kağıtla tek başına büyük bir roman yazabilir, bir bestekar için gerekli araç bundan daha fazla değildir. Bir ressam, bir şair tek başlarına yapıtlarını yaratırlar. Lakin sinema… Sinemada her şey değişir.” Yapılan çalışmanın fikri olarak çıkışını tabir etmiş olsam da arkadaşlarımla kurduğum bu iştirakin benim için değeri büyük. Başlamanın merkezini burada görüyorum.
Onat Kutlar’ın sizin hayatınızdaki yeri nedir? Hiç tanımayan birine anlatacak olsanız, Onat Kutlar kimdir?
Önder Esmer: Niyetleriyle faziletli bir yol/yön arayışıma belirleyici bir tesiri olmuş kültür insanıdır. Onat Kutlar, çağının sorgusuna “üçüncü bir dilin” tartısı ile meydan okuyan öncü bir duruşu simgeler bana nazaran. Hayatının değişen iklimi boyunca disiplinlerarası bir sanat anlayışını sürdüren, edebiyat ve sinema alanlarında kıymetli eserler bırakmanın yanında politik fikirlerince Marksizmi savunan bir aydındır.
Şakir Eczacıbaşı ve Onat Kutlar (İKSV Arşiv) Belgesel için çalışmalara ne vakit başladınız, araştırma süreciniz nasıl geçti?
Önder Esmer: Belgesel ön hazırlığı 2018 yılının son aylarında başladı. Öncelikli olarak mevzuyla ilgili bütün kaynakları okuduğum üzere devri anlamak ismine kültürel, politik ve aktüel yayınlara da hâkim olmaya çalıştım. Aslında mevzuyla ilgili lisansüstü tez hazırladığım bir periyottu. Daha çok paralel yürütmeye çalışıyordum. Ön görüşmeler sonrası çabucak çekimlere başlamayı tercih ettik. Bu sebepten araştırma sürecini de yol uzunluğu sürdürmeye devam ediyordum. Periyodun fikirleri öncelikle ilgimi çektiği üzere doğruda durmak ismine eleştirel olmaya da uğraş gösteriyordum. Ferdî olarak bilme isteğimin bir arayışı olduğu için heyecanım farklıydı.
‘SUNGU ÇAPAN’I ÇEKEMEDİĞİMİZ İÇİN KENDİME ÇOK KIZGINIM’
Belgeselde ortalarında Adnan Özyalçıner, Cevat Çapan, Atilla Dorsay, Filiz Kutlar, Ali Özgentürk, Burçak Cihan, Rekin Teksoy, Hülya Uçansu, Jak Şalom, Vecdi Sayar, Ömer Pekmez ve Giovanni Scognamillo’nun bulunduğu anlatıcılarla kronolojik bir kıssa örüyorsunuz. Bu anlatım tercihinizden bahsedebilir misiniz? Belgeselde öteki hangi anlatıcılar da yer alsın isterdiniz?
Önder Esmer: Onat Kutlar’ın çok taraflı bir kültür insanı olması ömrüne dair makul bir periyodu yüklü olarak tercih etme zaruriliği bıraktı diyebilirim. Nihayetinde tıpkı itinası müellifliği üzerinden kurabilmek için anlatı tercihlerini yine kurmanız gerekecektir. Hazırlanan belgesel, Türk Sinematek Derneği odağında bir periyoda yük veriyor. Alışılmış kronolojik öykü örgüsü kelamlı anlatımlarla işlenen bir belgeselin daha kolay anlaşılırlık kazanması ismine tercih edilir. Nihayetinde sinema özelinde kavramların, değinilerin olduğu bir anlatıyı da içeriyor, bu manada “Sinematek” kavramıyla yeni tanışacak genç izleyiciyi düşünerek bu türlü bir tercih gerekliydi.
Yakın vakitte kaybettiğimiz Sungu Çapan’ı çekemediğimiz için kendime çok kızgınım. Lakin öteki kimler eksik derseniz, geçmişten pek çok isim sayabilirim: İdeal Tamer, Hüseyin Baş, Demir Özlü, Şakir Eczacıbaşı…
Araştırma sürecinde yahut anlatıcılarda öğrendiğiniz, en çok şaşırdığınız bilgi ne oldu?
Önder Esmer: Cevat Çapan’dan Yılmaz Güney ve Henri Langlois buluşmasını dinlemiştim. Yılmaz Güney’in Avrupa izleyicisi tarafından keşfine uzanan bir seyahat. Kendi başına farklı bir öykünün konusu olacak kadar büyük.
7. Uluslarası İstanbul Sinema Günleri – Onat Kutlar, Şakir Eczacıbaşı, Hülya Uçansu, Vecdi Sayar ve Elia Kazan başkanlığındaki ‘Altın Lale Memleketler arası Müsabaka heyet üyeleri (İKSV Arşiv) ‘SİNEMATEK’TEN GERİYE JAK ŞALOM’UN FERDÎ ARŞİVİNDEN FOTOĞRAF VE DOKÜMANLAR KALDI’
Belgeselde sinemateke dair sırf birkaç imaj görebiliyoruz. Bunun sebebi kâfi arşiv imgesinin olmaması mı? 12 Eylül 1980’den sonra kapatılan Sinematek’ten geriye ne kaldı?
Önder Esmer: Türk Sinematek Derneği özelinde fotoğraf ve evrakın çok sonlu olması bizi dolaylı anlatım yollarını tercih etmeye bıraktı. Bu elbette ki 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’nin geçmişe dair yıkıcı bir tesirinden kaynaklı. Yalnızca Sinematek özelinde değil natürel öbür kurumlar da birebir yazgısı paylaşıyor.
Öncelikli olarak Sinematek’den geriye Jak Şalom’un şahsî arşivinden fotoğraf ve dokümanlar, Ömer Pekmez’in ise 55 yıl kadar koruduğu “Açık Oturum” kayıtlarını içeren ses bantları kaldı diyebilirim. Belgesel açısından değerlendirirsek böylesi sonlu bir gereç.
Ama Burçak Evren’in anlatımı üzerinden düşünürsek, sinemaya dair bir nesli yarattı diyebiliriz. Orada sinema kültürünü alan izleyicilerin tanıklığı, sinema literatürüne çağdaş bir katkıyı, yeni bir sorgunun inşasında sinema eleştirmenlerini ve yeni bir jenerasyonun çıkış kazanacak direktörlerini yarattı diyebiliriz.
Belgeselin ismi neden ‘Aşk, Ateş ve Anarşi Günleri’? Bu isim nereden geliyor?
Önder Esmer: Projenin birinci etaplarında “Sinema Bir Şenlik” diye düşünüyorduk. Sonraki vakitlerde yine dikkatimizi çeken, sinemanın açılış yazısında da gördüğünüz bir paraf var. O yazının sonrası: “Bu yüzden bu kitap, her şey değildir. O ‘aşk, ateş ve anarşi günleri’nden benimle birlikte altın çıkaranlara bir küçük merhabadır. O kadar” diyerek sürdürülüyor. Buradan hareketle Onat Kutlar’ın tariflediği kelamı eklemek farklı bir değer olur diye düşündük.
‘YEŞİLÇAM’IN BOZUK SİSTEMİNE BİR ‘SAF TUTMA”
Türkiye’de sinema yazarlığının bir meslek olarak ortaya çıkmasının ve sinema izleyiciliğinin farklı bir tecrübeye dönüşmesinin temelinde Onat Kutlar’ın sinemateki yatıyor. Sizce Onat Kutlar’ın sinema dünyasındaki yeri nedir?
Önder Esmer: Aslında geçmiş devirlerden sinema müellifleri ve sinema izleme yerleri mevcuttur. Örneğin: Si-Sa Mecmuası, Sine-Fim Mecmuası, Sinema 65 Dergisi’nde değerli katkıları olmuş Turhan İhtilal, Hayri Caner, Yücel Hekimoğlu, Ş. Avni Ölez, Ali Gevgilili, Nijat Özön, T. Kakınç, Tanju Akerson, Halit Refiğ üzere kıymetli sinema müellifleri olduğu üzere alternatif sinema izleme ve toplanma yeri olarak o periyotlarda Kulüp Sinema 7’nin öncü olduğunu söyleyebiliriz. Lakin mecmuaların kısa vadeli parlamaları istikrarlı bir direnci kazandıramadığı üzere alternatif izleme yerleri da haberdarlık manasında sonları içeriyor. Sine-Film Dergisi’nin (1962) çıkış alan yazısında belirtildiği üzere: “Yazarları, oyuncu ve yapıcıları bir türlü bir ortaya gelemiyor, birlik olamıyorlar. Yol gösterici, birleştirici bekliyorlar, istiyorlar tahminen de.”
Fakat “ortak meydan yaratımı” dediğimiz olgu Türk Sinematek Derneği üzerinden çıkış kazanıyor. Yeşilçam’ın bozuk sistemine bir “saf tutma” diyebiliriz. Ve periyodun politik duruşunda devrimci bir sinemanın çizgilerini aramak. Bütün bunlar “iyi sinema” kanısı etrafında birleştirici bir çıkış kazanıyor. Sinematek kavramının kamuya dönük unsuru sanat sinemasına dair şuurlu bir izlenimi kazandırılıyor. Yaratılan “kurtarılmış bölge”de çağının dostlarını gördüğümüz üzere Onat Kutlar’ın düşünsel olarak ne kadar belirleyici olduğunu anlayabiliriz.
Belgeseli daha sonra nerelerde izleyebileceğiz, şenlik seyahati devam edecek mi?
Matthias Kyska: İstanbul Sinema Şenliği’ndeki dünya prömiyerinin akabinde sineması Adana Sinema Şenliği’ne göndermeyi planlıyoruz. Yurt dışında ise sinemamızı en değerli belgesel sinema şenliklerine gönderdik. Birçok şenlik seçilip seçilmediğimizi mayıs ayından itibaren bize bildirecek. Şenlik devrinden sonra sineması kültür kurumlarında ve üniversitelerde göstereceğiz.