Berfin Bahar mecmuasında, kitabın tarih ve uygarlık içindeki seyahatine dair bir yazı kaleme alındı. Bilsen Başaran imzalı yazıda kodeksten parşömene bu seyahatin izlerini gözlemlemek mümkün.
“Kitabı, geçmişi geleceğe taşıyan bir gömü sandığı olarak tanımladığımızda içine sığdırılan mücevher kıymetindeki yaşanmışlıkları, tecrübeleri, çalkalanmaları, tarihi olayları, bilim ve sanatın gelişimini, insan topluluklarının çalkalanma ve durulmalarını, savaşlarla ve barışla gelen değişimi, yaşanılan coğrafyalara dökülen uygarlıkların katmanlanışını, dinin insan toplulukları üzerindeki tesirini, kültürel klâsik tesir leşimi, yani yüzyılların sesini ve bağıran varlığını da belirginleştirmiş ve kabullenmiş oluruz” diyen Başaran’ın yazısı şöyle:
Sözün vakitle tesirini yitirerek belleklerden silinip uçması ve yazının çağlar boyunca kalıcılığı, uygarlıkların kitap üstünden değerlendirilip yorumlanması, yazıyı kelamın önüne geçirerek kitabın bedelini sorguya yer bırakmaksızın yüceltmiştir.
Kitaba bu derece büyük tartı ve sorumluluk yüklemek kitabın bilinmediği çağlardaki değişim ve gelişimlerin izini sürmemizi neyin sağladığı sorusuna da kapı aralayacaktır kuşkusuz. Mağara duvarlarında, mezar taşlarında, kitabelerde, sütunlarda, devasa kaya kütleleri üstünde, geçitlerde, koyaklarda gördüğümüz, tarihin ve insanlığın çok öncesinden kopup gelen çığ- lığıyla kulaklarımıza ve gözlerimize dolan formlar, re- simler, semboller, işaretler bize kitapların anlattığını anlatmak ereğiyle bırakılmış ömür izleri olarak değerlendirilmelidir.
Bu izlerin, işaretlerin, sembollerin, çizimlerin sahipleri, geçen yıllar hatta yüzyıllar içinde anlatmak istediklerini anlatacak ve anlattıklarının da ölümsüzlükle çağlar sonrasına ulaşacak, kendilerinden sonrakilere o günleri anlatacak malzemeleri icat ederek o günlere ve imkanlara uygun yazım tekniklerini de geliştirmişlerdir. Palmiye yaprakları, ağaç kabukları, balmumu tabletler, ipek şeritler, bambu kamışları, hayvan derileri, hatta kurşun levhalar bu periyotların en kıymetli yazım malzemeleri olarak bilinmektedir. Mısır bataklıkların- da yetişen ve ora halkı tarafından doküman gereci olarak kullanılan ‘papirüs’ başlangıçta ateş yakmakta ve sakız olarak çiğnenmekte kullanılmış, tıpkı bitkiden çatal, kaşık, kâse, Nil’de yüzen tekneler için yelken ve ip, hatta teknelerin kendileri yapılmıştır.
ANTİK KÜTÜPHANELER ORTASINDAKİ REKABET
Ross King “Floransa Kitapçısı” isimli yapıtında “Tarihçi Pliny MS 70’te “Doğa Tarihi”ni yazarken, Büyük İskender’in MÖ 332 dolaylarında İskenderiye’yi kurduğu sıralarda yazı materyali olarak “PAPİRÜS” kullandığına işaret etmiş, bitkinin kabuklarının (libri) nasıl bir tahta üzerine kafes üzere dizilerek Nil’in çamurlu sularıyla ıslatıldığını, bunun da nasıl tutkal misyonu gördüğünü, detaylı biçimde tanım etmişti. Oluşan levha prese konulup yassıltılıyor, sonra güneşte kurutulup, türlü kabuklar kullanılarak üstündeki düzensizlikler zımparalanıyordu. An- tik Roma’da değişik kalitelerde papirüs bulunmaktaydı.” (King, 2023/Sf:44) demektedir. Bu papirüsler bildiğimiz kitap sayfaları üzere üst üs- te konulup ya da katlanarak birbirine bağlanamıyor olsa da, uç uca birleştirilerek upuzun bir şerit haline getiriliyor, iki ucuna çubuklar takılarak rulolar oluşturuluyordu. Okuyan kişinin ruloyu üste hakikat sararak okuması ve rastgele bir bilgi notu alabilmesi ve bir kısma hatta birkaç satıra ulaşabilmesi için rulonun tamamını açması mecburiydi. Bu koca rulolar hem İskenderiye Kütüphanesi’nde hem de başka bütün kütüphanelerde çok fazla yer tutmaları ve kullanım pratikliği açısından problemli olsalar da Akdeniz dünyasının tümünde aktifliğini sürdürmekteydi.
Antik kütüphaneler ortasındaki rekabet ve arayışın, çok geçmeden yeni bir teknoloji yaratması da beklenen bir gelişmeydi. “(…) MÖ 200 yılından bir müddet sonra Ptoleme’lerden biri (genelde Ptoleme Epiphanes diye anılan kişi), Pergamum’da (Bergama) İskenderiye’dekinden bile büyük bir kütüphane oluşturma eforu içinde bulunan II. Eumenes’i engellemek maksadıyla Mısır’dan papirüs ihraç edilmesini yasaklamıştı. Papirüs kıtlaşınca diğer bir deva bulmak zorunda kalan Bergama (İzmir /Türkiye) yöneticisi de tahlili hayvan derilerini, kullanmakta buldu. Ortaya çıkan eser, ismini kentin isminden aldı. Pergamun’da yapıldığı için Latincede ona ‘pergamenum’ yani ‘PARŞÖMEN’ denildi. (King 2023 / Sf: 45)
Bu bilgilerin birinci sefer Julius Sezar’ın kütüphanecisi Marcus Varro tarafından lisanlandırılması tarihin o yaprağını inandırıcı kılsa da kelamı edilen vakitten öncesine ilişkin bugünkü İran’ın kuzeydoğu kesitinde bulunmuş Parthia Belgeleri’nin de hayvan derilerine yazılmış olduğu, hatta birtakım antik “İbrani metinlerinin ve Meyyit Deniz Belgeleri” diye bilinenlerin de birçoklarının tekrar hayvan derileri üzerine yazılmış olduğu görülmektedir. Lakin Bergama’da kullanılan hayvan derileri özel süreçlerden geçirilmiş, sepilenmiş, kirece basılmış, kazınarak temizlenmiş, gerilmiş böylelikle daha ince düzgün güçlü yapılarıyla kullanıma sunulmuştur. Parşömen yapılması için ana gereç hayvan derisidir ne ki bilhassa deve, keçi, dana derileri bilhassa de doğmadan düşük olmuş buzağı derileri işlenme- sinin kolaylığı, inceliği, dokusunun pürüzsüzlüğü nedeniyle daha da pahalıdır ve manüskrileri kopyalayan bireylerin bir elinde ponza taşı bir elinde mürekkep yüklü tüy kalemle deride düzeltmeler yaparak çalıştığı bilinmektedir.
PARŞÖMEN NASIL YAPILDI
Parşömen yapılması için ana materyal hayvan derisidir ne ki bilhassa deve, keçi, dana derileri bilhassa de doğmadan düşük olmuş buzağı derileri işlenmesinin kolaylığı, inceliği, dokusunun pürüzsüzlüğü ne- deniyle daha da pahalıdır ve manüskrileri kopyalayan şahısların bir elinde ponza taşı bir elinde mürekkep yüklü tüy kalemle deride düzeltmeler yaparak çalıştığı bilinmektedir. Bu biçimde yaratılan parşömen yazı piyasasına sürülmüş olsa da antik Romalılar tarafından hayranlıkla aranan bir yazı materyali değildir ne ki papirüs rulolarına nazaran daha kullanışlıdır ve kareler halinde kesim parça kesilmiş ve birbirine tutturulmuş olarak ve üst üste konularak yazma ve okuma tekniği açısından da- ha pratik olması nedeniyle kütüphanelerde epeyce yaygın görülmektedir.
Bu biçimde yaratılan parşömen yazı piyasasına sürülmüş olsa da antik Romalılar tarafından hayranlıkla aranan bir yazı materyali değildir ne ki papirüs rulolarına nazaran daha kullanışlıdır ve kareler halinde kesim modül kesilmiş ve birbirine tutturulmuş olarak ve üst üste konularak yazma ve okuma tekniği açısından daha pratik olması nedeniyle kütüphanelerde epeyce yaygın görülmektedir.
Paganlar bu yeni teknolojiye burun kıvırsalar da ona kucak açacak yeni insan kümeleri parşömeni baş tacı etmekte gecikmediler. Hazreti İsa’nın izleyicileri ve erken devir Hıristiyanları daha evvel şeritler halindeki papirüs ve parşömenler yerine dikdörtgen biçiminde kesilmiş yaprakları tercih ederek ve ruloların açılma zorluğundansa daha güçlü ve pratik olan bu malzemeyi önemseyerek papirüse ulaşma zahmeti de bu tercihlere eklendiğinde her ne nedenle olursa olsun bu yeni formatı “KODEKS” diye isimlendirerek kullanıma sokmuşlardır.
KAĞIDIN İCADI
Papirüs ve parşömenin bu seyahati sürerken bugünkü kitap endüstrinin ana hususu olan kâğıt da Doğu’dan Batı ülkelerine yanlışsız yavaş yavaş ilerleyerek tarih sahnesine çıkmayı başarmıştır. MS 105 yılında Çin’de saray vazifelisi TS’Aİ LUN isimli biri tarafından icat edilmiş ve tüm dünyada irtibat ihtilallerinden biri olarak kabul edilmiştir.
Çin’de daha evvelce yazı yazmak için ipek kumaşlar ve bambu kamışlar kullanılmakta ve bambu kamışların dik şeritler olarak kesilmesi nedeniyle Çin alfabesinin dikine yazıldığı da bilinmektedir. Kâğıdın icadıyla bambu şeritler yerini bu yeni materyale bırakırken kâğıt üretimi da hammaddesine kolay ulaşım ve bolluğu nedeniyle süratle yayılmaktadır.
Hammaddesi ‘selüloz’ yani bitki olan kâğıt, aslında çam ve ladin üzere iğne yapraklı ağaçlardan, kavak ve huş ağacı üzere yaprak döken ağaç cinslerinden elde edilen selülozun, evvel hamur sonrasında su ile bulamaç haline getirilmesinden yapılmaktadır.
Kağıdın mucidi olarak bilinen LUN, Çin sarayında tarım personeli olarak çalışırken dut ağacı kabuğu, kenevir ve kumaş modüllerini suyla karıştırarak ezip lapa haline getirmiş, presleyerek suyunu çıkarmış ve ince katmanlar halinde kuruması için ipe asmış, bu teknikle elde ettiği kâğıt levhaları istenen boyutlarda keserek yazı gereci olarak kullanıma sürmüş, böylelikle bağlantı alanındaki birinci ihtilali gerçekleştirmeyi başarmıştır.
Budist rahiplerce Uzak Doğu’ya, Japonya’ya yayılan kağıt, 610 yılından başlayarak Japonya’yı yelpaze elbise kukla üretiminde ve kağıt katlama sanatlarında öne geçirmiştir. Kâğıdın bu yayılımı sürerken 751 yılında Talas Meydan Muharebesi’nden (Abbasiler ve Çinliler ortasında Kırgızistan sonları içindeki Talas Irmağı civarın- da yapılan savaş) sonra Çin ordusundan ele geçirilen esirlerin Orta Asya’daki Araplara kâğıt üretiminin gizlerini öğretmesiyle birinci kağıt imalathaneleri 754 yılında Özbekistan’da sonrasında Bağdat’ta açıldı.
Kâğıdın yayılımı Çin’den Avrupa’ya 1000 yıllık bir süreçte gerçekleşti ve Avrupa’daki birinci kâğıt imalathanesi 1009 yılında Fas idaresinde Xativa bölgesinde İspanya’da kuruldu. Sonrasında İtalya, Fransa ve Almanya’da kutsal metinler için kâğıt üretimine sürat verildi. 1411’de Almanya’da İtalya’nın dayanağıyla kurulan kâğıt imalat- hanesi piyasada bulunan en düzgün kâğıtları üretti. Romalılar ise 1700’lü yıllara kadar balmumundan yapılmış. birbirine bağlanabilen kağıtlar kullandılar.
ROMA’DAN KONSTANTİNOPOL’E FLORANSA’DAN VENEDİK’E
Papirüs, parşömen, kodeks, kâğıt ve diğer yazı gereçleri üstüne yazılan yazılar, bilginin keşfi ve yayılımı, kitapların el yazmalarından, manüskrilerden kopyalanarak çoğaltılması Avrupa’da bir uygarlaşma, varsıllaşma ve itibar aracı olarak kendine yer açarken lisanlara destan kütüphaneler de birbirleriyle rekabet halindedir. Roma, Konstantinopol, İskenderiye, Pergamon, Floransa, Venedik ve ücra yerlerdeki manastır kütüphaneleri elyazmalarını sahiplenme ve saklayıp müdafaa yarışı içindedir.
Parşömen kodeks, Hıristiyanlığın gelişiyle, bilgiyi kaydetme ve muhafazanın tercih edilen ana materyali olarak yaygınlığını sürdürse de onlarca hatta yüzlerce yıl süren savaşlar sonrasında, ele geçirilen yerlerdeki manastırlara, kalelere, kütüphanelere yapılan akınlar, önlenemeyen seller ve yangınlar, yönetenlerin ihmalleri ve ilgisizliği, vaktin dişlerine farelere büveleklere kitap kurtlarına terk edilen bu bedelli kaynakları vakitle yok ede ede tüketmiş, günümüze kadar ihtimamla korunmalarına rağmen çok pahalı olsalar da birer ikişer yok olmalarına pürüz olunamamıştır.
Kodekslerden bugünkü kitaba giden yolun açılması ise uzun bir vakit gerektirecek, kitap avcılarının elyazmaları (manüskri) avına çıkmasıyla başlayan kopyalama ve çoğaltma çalışmaları (1300-1450’li yıllar) kitaba erişimin ve yayılımının sağlanması, sonrasında hareketli harf dizileriyle yapılan baskılar, kitap satılan sokakların dükkânların cazibesinin ve kitaba erişenlerin saygınlığının artması, Avrupa kıtasında başlı başına bir devrin, Rönesans, Islahat, aydınlanma ve uygarlaşma devirlerinin de başlamasını sağlayacaktır.
Manüskrilerin el yazılarıyla kopyalanması ve bilhassa manastırlardaki Cizvit keşişlerinin ve papazların bu uğurda saatler süren çileli ve adanmış istekli çalışmaları, elyazmalarına erişimin sıkı denetim ve kurallarla sağlanması, başpiskoposların bu kuralları imza ve sıkı kontrollerle uygulaması, bedelli olan kitapların zincirlerle masalara bağlanması, manastır kütüphanelerindeki şartların zorluğu bu manüskrilerin korunması ve çağlar sonrasına ulaşmasına kıymetli katkılar sağlamıştır.
Bu manüskrilerin kopyaları bilhassa prensler, hükümdarlar, papalar, zenginler için tüy kalemle ve mürekkeple, altın ve gümüş süslemeli, üzerlerine bedelli taşlar yapıştırılarak sayfa sayfa itinayla ve özel tekniklerle üretilirken, Avrupa içlerinde Alp Dağları’nın kuzeyinde Ren Irmağı kıyılarında Johannes Gutenberg isimli bir Alman kuyumcu, 1430’lu yıllardan başlayarak kâğıtlara metal harfleri bastırarak kitapları yazı işi olmaktan baskı işi olmaya dönüştürmüş, eski günlerdeki üzere parşömen üstüne eğilerek yapılan eski bir sanat olmaktan çıkarıp mekanik bir sürece yöneltmiş, bilgiyi yüzlerle binlerle aktarmaya başlamıştır. (1453)
FLORANSA’NIN ALTIN ÇAĞI
Bir papazın bu keşiften yüz yıl sonra dediği üzere ‘en fakir insanların bile okuma yazma öğrenmesini, bilim insanı olmasını mümkün kılacak’ yeni bir altın çağı başlatmıştır.
Floransa o yıllarda, Avrupa ve İtalya’da; kitap okuyan yazan çoğaltan manasında, siyasal ve kültürel değişim ve gelişmenin, halkın refah ve kültür seviyesinin öteki bölgelere nazaran çok öne zıplamasının en kıymetli ve özel bir örneğidir.
Öyle ki Floransa bankerleri ve yün tacirleri, Londra’dan Konstantinopol’a kadar dünyanın her yerinde ofislere, acentelere sahiptirler ve Floransa’ya büyük servet akışı sağlamaktadırlar. Bu varsıllık kaç saraylara, kiliselere, heykel ve fresklere, kentin mimari gelişimine harcansa da daha da bedelli olanı Floransa’nın idare biçimidir. Bütün Avrupa prensliklere, derebeyliklere, krallıklara bölünmüşken, Floransa’nın Cumhuriyetle yönetiliyor olması ve halkın büyük özgürlükler içinde kendilerini yönetenleri seçebilmeleri, halkın seçtiği senatörlerin önerilen aşikâr başlı varlıklı, eğitimli aileler ortasından birini seçerek Floransa idaresini teslim etmesi çok büyük bir üstünlüktür. Avrupa kıtasının her tarafında prenslikler, küçük krallıklar, kale komutanlıkları, şövalyelik ve düklük yerleri ve buralara tabi halkın bu bireylerin malı olma mecburiliği hükümranken, Floransa’nın bu özel pozisyonu ve halkın demokrasi kavramına olan bağlılığı, kitaba verilen bedeli de artırmıştı. Kitap almak ekmek almak kadar gerekli, okumak soluk almak kadar yaşamsaldı. Toplumsal denetim ve kitaba erişim ziyadesiyle itibar sağlıyordu. Floransa’nın refah manasındaki tacı ve altın çağı bu olmalıydı.
Modern çağda ise halkın zihninde Floransa’nın al tın çağı denildiğinde farklı bir tanımlama, bu tanımlamanın içinde ise kültürün fevkalâde çiçeklenişi, sanat ve edebiyattaki ilerlemenin klasik antik yapıtların tekrar diriltilmesi, eski Romalıların hatta eski Yunanlıların estetik ve ahlaki bedellerinin yine canlandırılması vardır. 1855 yılında tarihçi Jules Micheler, bu geçmişin zenginliklerine ve derinliklerine tekrar ulaşmayı hedefleyen bu tutkuyu “Rönesans” olarak adlandırdığında 19. yüzyıl Floransa’sı daha ünlü daha kalıcı bir isimle anılır olmuştu.
“103 SÜPER İNSAN”
İtalya’da olup bitenleri tanımlamak için kullanılan bu Fransızca terim tahminen de unutulurdu lakin 1860 уılında Basel’de yayımlanan son derece tesirli bir kitap imdada yetişti. Jacob Burckhardt isimli İsviçreli bir tarih profesörü 1847-48 kışında Roma’da tatilini geçirirken orada okuduğu bir kitaptan çok etkilenmişti. Bu kitap İtalyan bir Kardinalin Vatikan Kütüphanesi’nde yakın geçmişte keşfettiği eski bir manüskriye dayalı olan ve 1839’da yayımlanan “Citae CIII Virorum Illustrium (“103 Mükemmel İnsanın Hayatları”)” isimli kitaptır. (King, 2023/Sf:30)
Kitabın editörüne nazaran bu kitabın muharriri Vespasiano Fiorentino idi.
Floransa’nın altın çağını anlatan bu bedelli kitap o periyodun şahidi Vespasiano tarafından yazılmıştır ve 15. yüzyılda yani o periyotta yaşamış ünlü bireylerin (102 erkek ve 1 bayan olmak üzere) papalar, hükümdarlar, dükler, kardinaller, piskoposlar, bilim adamları ve ya- zarlar olmak üzere 103 kişinin biyografisini kapsamaktadır.
Bu şahısların tamamı Vespasiano’nun arkadaşları müşterileri, tanıdıkları, dostları ve sıkı münasebet içinde olduğu bireylerdir. Bu kitabın yazılış emeli ise periyot damga vurmuş bu şahısların unutulmasını engellemek- tir. Tarihi, kültürel, sosyolojik, ekonomik manada bu insanların ve periyodun Floransa’sına olan katkı ve tesirlerinin yarattığı inanılmaz bilgi ve dokümanlar ve anlatılar nedeniyle Tarihçi Burckhardt, Vespasiano’yu “15. yüzyıl Floransa kültürü konusunda birinci sınıf bir otorite” olarak tanımlar. (King, 2023/Sf: 30)
Vespasiano’nun kitabındaki en dikkat çeken iki kişi ‘Poggio ve Niccoli’dir.
Poggio Bracciolini, hukuk eğitimi almış, eşsiz el yazısı ile ün salmış, birkaç papanın özel kalem müdürlüğü misyonunu yapacak derece mevki ve makam yüksekliği yaşamış biri olsa da asıl tutkusunun manüskriler toplamak ve Avrupa’nın kuytularda gizlenen bilinmeyen manastırlarındaki kütüphanelerde elyazması avcılığı yapmak olduğu bilinmektedir. Floransa Poggio için; Vespasiano’nun yazı dükkânındaki katipler, ‘Pisalılar Çardağı’ndaki nadide kopyalarla dolu kitapçılar, taze mürekkep kokulu kitaplar, hastalıklı bir iştahla kitaplarla ilgili konuşan beşerler, maddi gücünü düzgünleştirme ve sonrasında kitap avcılığına çıkabilme yeriydi. 1417 yılında çıktığı seyahat, Avrupa’nın kuş uçmaz kervan geçmez derinliklerindeki, mevtin ve türlü tehlikelerin kol gezdiği kuytulara gizlenmiş manastırlarda yapacağı kitap avcılığı bir mucizenin de keşfi olacaktı.
Manastırlar, üstüne güneş ışığı düşmemiş birçok manüskrilerin vatanıydı ve yüzyıllar boyunca manastırlar kitaplara kıymet veren neredeyse yegâne kurumlar olmuştu. Uzun süren savaşlar, işgaller, yağmalar ve bar- bar ordularının yıkıp geçtiği devirlerde halkın tek gayreti açlığı felaketleri vefatı bertaraf etmek ve hayatta kalabilmekti. O nedenle okuma yazma bilen in- san sayısı çok azdı ve kitaplar ilgi duyulacak en son şeydi. Meğer bu felaketler zinciri yaşanırken bile keşişlerin okuma yazma bilmesi mecburî ve manastıra girebilmenin ön şartıydı.
Kıpti Aziz Pakhomios’un IV. yüzyıl sonlarında kaleme aldığı, Mısır ve tüm Orta Doğu’ya yayılan tüzüğündeki, keşişlerin okuma yazma bilme mecburiliği şöyle dillendirilmektedir.
“Kendisine yirmi mezmur yahut havarilerin iki mektubu yahut Kutsal Kitap’tan öteki bir kısım verilecek. Şayet cahilse birinci, üçüncü ve altıncı saatte, ona ders vermek üzere atanan birinin yanına gidecek. Hocasının huzurunda duracak ve uğraşla, minnetle öğrenecek. Hecelerin temelleri, fiiller ve isimler yazılacak ve ona verilecek. İstemese bile okumayı öğrenecek. (Kural 139)” (Greenblatt, 2013/Sf:33)
“İstemese bile okumayı öğrenecek!” cümlesi Avrupa’yı kuşatan karmaşa ve yıkım içinde bile keşişlerin okumaya, kadim yapıtları muhafazaya, saklamaya nasıl bir sorumlulukla görevlendirildiğinin de delilidir. İşte Poggio bu kıymet biçilemez manüskrilerin peşindedir.
KİTAPLARI KOPYALAMAK
Poggio’nun hırs dolu ereği, o manüskrileri bulmak, ışığa çıkarmak, süper el yazısıyla kopyalamak, bu muştuyu mektuplarla bir öbür kitap aşığı ve yazma ustası olan Vespasiano’ya duyurmak, bu muvaffakiyet ile ismini Floransa’da doruğa taşımak, Floransa’nın en varsıl şahsî kütüphanesinin sahibi dostu Niccolo Niccoli’yi şaşırtarak onun için kopyalar üretebilmektir.
Manastır kütüphanelerine hatta manastırlara bile o denli çarçabuk girebilmek olanaksızdır. Poggio, Papa 23. Johannes’in özel kalem müdürlüğünü yapmış olmanın, nüfuzlu insanları tanımanın, bu ayrıcalığı kullanmanın, saygın ve bilinen biri olmanın yol açıcılığıyla girdiği manastırda aslında ne istediğini ve birinci nereden başlayacağını da bilmiyordu.
İlk kopyalar ya da manüskriler olarak önüne gelenler, 822-842 yılları ortasında Fulda’da başkeşişlik yapan Rabanus Maurus’un eserleriydi.
Rabanus Maurus kutsal kitap tefsirleri, risaleler, pedagojik kılavuzlar, bilimsel kitapçıklar, hoş şiirler kaleme almış bir yazardı ve Vatikan Kütüphanesi’nde istediği yapıtına ulaşabileceği bir yazardı ancak kütüphane vazifelisi keşişleri oyalaması, dikkatlerini dağıtması ve istediklerine ulaşabilmesi için bu yolu denemesi gerekliydi. Kaldı ki Maurus’un ününü artıran, akla sakinlik cana eza veren, insan hayatının tamamını kapsamayı deneyen yirmi iki ciltlik devasa yapıtını de burada bulma bahtı yüksekti. Kitabın başlığı “De rerum Naturis” / Eşyanın Tabiatı Üzerine” idi ve çağdaşları ona” Cihan Üzerine” demeyi tercih etmekteydiler.
Poggio bu kitabı ararken onlarca ruloyu, kodeksi, kopyayı büyük bir sabırla elden geçirecek çabucak her incelediği yapıtta tanımadığı bilmediği muazzam bilgi ve dokümanlara ulaşacak ve bu keşiflerinin her biri farklı bir kıymetle anılacaktı. Derken günler sonrasında o âna dek bulduklarından çok farklı çok daha eski bir çalışma önüne geldiğinde bir mucizenin gerçekleşmekte olduğunun da ayırtındaydı.
Bu çalışma MÖ 50 civarında TİTUS LUCRETİUS CARUS isminde bir şair filozof tarafından yazılmış uzunca bir metindi. Başlığı ” De rerum Natura” yani “Evrenin Yapısı” olarak yazılmıştı. Rabanus Maurus’un ünlü ansiklopedisi “De rerum Naturis” le şaşırtan bir benzerlik taşıyordu ve Rabanus’un yapıtından neredeyse dokuz yüz yıl evvel yazılmıştı. Ayrıyeten keşişin çalışması sıkıcı ve sıradan lakin Lucretius’un yapıtı şaşırtan ölçüde akıcı, farklı, tehlikeli ve radikaldi. Poggio’nun yardımcısına, derhal bu çalışmadan bir kopya çıkarması buyruğunu verdiğinde nasıl bir şairle ve şiirle, nasıl bir aksiyonlar zinciri başlattığıyla ilgili bilgisi var mıydı bilinmez. Poggio’nun manastırlarda kitap avcılığına çıktığı bu günlerden 1450 yıl kadar öncesinde Lucretius’un çağdaşları onun bu şiirini okumuş ve yayımlandıktan sonra birkaç yüzyıl daha okunması sürdürülmüştü ve şiir, Rabanus Maurus’un yapıtına taşıdığı benzerliği nedeniyle de çok daha dik- kat cazibeli ve tartışılır olmuştu.
Poggio’nun 1417 ya da 1418 yılında çıktığı bu türlü bir manüskri arama seferinde Romalı Şair Lucretius’un MÖ 3. yüzyıl Yunan filozofu EPİKÜR’un fikirlerini aktardığı “Eşyaların Tabiatına Dair (On The Nature of Things)”in bir kopyasının bulunması fevkalâde bir gelişmeydi ve “EPİKÜR”, kainatın “atom” ismini verdiği parçalanamaz ve hareketli parçacıklardan oluştuğunu, bunların rastgele bir ilahi plana nazaran değil, rastlantısal olarak bir ortaya geldiğini tez ediyor, böylece de bir ‘yaratıcı’ya muhtaçlık duyulması durumunu ortadan kaldırıyordu.” (King, SF:49)
Bu şiirin her dizesi Hıristiyan dünyasında bir bomba üzere patlamayı sürdürmüş, Epikurosçu anlayışı zirveleştirmiş, kilise ve papalık kurumunu tartışmanın göbeğine taşımış, kutsal olan her şeyi sorgulatmış, din adamlarının maskesini düşürüp para akışlarını kesmiş. ölümlü inanç kültünü, tanrısal öğretileri sorgulatmış, kilisenin prestijini yerle bir etmiş, Engizisyon kıyımları, aforozlar, insan ve kitap yakmalar rutinleştirilmiş- tir. Hıristiyanlık öğretileri yerle bir edilmiş ve kıya- met, vefat, ruhun ölümsüzlüğü tartışmalarıyla başa çıkamayan papalık, dinde ıslahatın ve halk aydınlanmasının yani “Reform ve Rönesans”ın ayak seslerini duydukça çığırından çıkmış ve akıl almaz sistem ve cezalarla halkı din çemberinde tutmaya çabalamıştır.
Bir Dominiken keşişi olan Giordano Bruno’nun, ruhban ve din reformcusu olan Çek asıllı Jan Hus’un, öğrencilerinden Praglı Jerome’nin kitaplarıyla birlikte yakılması, iki öğrencisinin başlarının kesilmesi, Hypatia’nın İskenderiye’de katledilmesi bu periyodun din ismine işlenen taşkın cezalandırma teknikleri olarak tarihe geçmiş birkaç örnektir.
Lucretius ta MÖ 50’lerde Epikürcü bir inanışla, he- men her şeyin küçücük görülmeyen zerreciklerden, şeylerden yani “atom”lardan yaratıldığını, bu birleşme kopma değişme dönüşme ile yaratılan her şeyin bir gün parçalanarak yok olacağını bu kesimlerin diğer vakit ve tabanda tekrar birleşerek o şarta uygun yeni varlıklar yaratacağını binlerce mükemmel dizeye yayarak akıl almaz bir sadelik ihtimam ve lisanla anlatmış ve okurlarını şaşkına çevirerek yeni bir ihtilalin, çağın, anlayışın, inanışın, ideolojinin yayılımını sağlamıştır.
Poggio, Floransa’daki arkadaşı Vespasiano’ya yazdığı mektuplarda ve Floransa’ya döndükten sonra “De rerum Natura”nın çok sayıda kopyalanıp dağıtılmasında ondan gördüğü dayanakla Floransa Rönesansı’na olan tesir ve katkılarında, aydınlanma yolunda nasıl işbirliği içinde, birlikte çabaladıklarını sıkça ve uzunca anlatmaktadır.
Bu dayanışmanın bir öteki sütunu ise Floransa’nın en büyük en görkemli en değer biçilemez kütüphanesinin sahibi, sınırsız servetiyle bu çalışmalara dayanak veren, Floransa Cumhuriyeti’ni yöneten Medici Ailesi’nin yakın dostu Niccolo Niccoli’dir.
Niccolo Niccoli, Latinceye olan dizginlenemez hayranlığı, elyazmalarına olan düşkünlüğü, tüm Avru- pa’da olmayan papirüsleri parşömenleri kodeksleri manüskrileri kütüphanesinde tutma ayrıcalığıyla övünen ve Floransa’ya gelen herkesin kütüphanesini şaşırarak izlemesinden haz alan bir kitap hayranı ve kitap toplayıcısı olarak tanınmaktadır.
Niccolo’nun kütüphanesinde kimileri 500 yıllık olan yüzden fazla Yunan manüskrisi, Platon ve Aris- totales’ten eserler, Homeros’tan İlyada ve Odysseia’nın kopyaları, Aristofan’ın güldürüleri, Euripides ve Aeskilyus’un trajedileri, Latince koleksiyonunda ise St. Augustine’e ilişkin 34 cilt, Kutsal Metinlerin çevirilerinden 16 cilt ve coğrafya, hukuk, astronomi, mimari, tıp, at ve sığır bakımı bahislerinde antik çağda yazılmış sayısız nadide kitap bulunmaktadır.
Niccolo’nun Latince’ye olan tutkusunun yanında Ermenice, Arapça yazılmış manüskriler ve Slav ilahilerini içeren bir cilt de vardır.
“…Ama Niccoli’nin kütüphanesinin hiçbir ye- rinde İtalyanca yazılmış bir tek eser bile yoktu- o lisanı çok derecede bayağı buluyordu. Dante’nin yapıtları bile yasaktı, çünkü Niccoli’ye nazaran İlahi Ko- medya’nın sayfaları, olsa olsa balık ya da et paketlemekte kullanılmaya lâyıktı. Son bin yıl boyunca Latince yazılmış her şeyi de iğrenç buluyordu- zira ona nazaran Cicero’nun en üst Roma uygarlığı nı yansıtan benzersiz lisanı, Hıristiyan yazıcıların maharetsiz kalemleri ve eğitimsiz lisanları nedeniyle bozulmuş bulunuyordu.” (King, 2023/Sf:26)
Niccoli, Poggio’nun dediği üzere “antikiteyi geri getiren yazma biçimine” de (King 2023 /Sf:26) geri dönmeyi istek etmekteydi. Eski Romalıların kullandığı, ikisinin de hayran olduğu pak ve süslü el yazısına… Niccoli, kütüphanesindeki birtakım manüskrileri, örneğin Cicero, Lucretius, Aulus Gellius’un yazılarını kendi tipik, sağa eğik el yazısıyla kopyalamıştı.
“103 Süper İnsanın Hayatları” isimli kitabında hem Poggio hem de Niccoli’yi anlatan Floransalı ciltçi ve yazıcı Vespasiano, Niccoli’nin “çok üstün bir yazıcı” olduğundan da kelam etmektedir. (King. 2023/Sf:26)
Konstantinopol’ün 1453 yılında Osmanlı ordularınca alınmasıyla başlayan ve Papalık kurumunca Avrupa halklarının güvenlik emelli birleşmelere zorlanması devri, kitap ve kitaba erişimi de ötelemiş var olan kütüphaneler Konstantinopol’un yağmalanışı sırasındaki kitap katliamı (Fatih Sultan Mehmet’in yeniçerilere üç gün yağma müsaadesi verdiğini, kitaplıkların yağmalandığını ve çok kıymetli kitapların yakıldığını gördüğünde ağladığını ve yağmayı bir günle sınırlayıp durdurduğunu anlatan bilgiler) örnek gösterilerek yer değiştirilmiş, birleştirilmiş, bilhassa Roma, Floransa kütüphanelerindeki kıymet biçilemez eserler Venedik’teki San Marco Bazilikası Kütüphanesine ve Roma Papalık (Vatikan) kütüphanelerine yönlendirilerek garanti altına alınmıştır.
…
Bu yazıda devasa bir bahsin ucundan geçerken Avrupa aydınlanmasına ve geçen yüzyıllara oranla gelişip çağdaşlaşmasına kitabın tesir ve katkısını, kitabın ölümsüzlüğü ve yayılımına; manastırların, Cizvit keşişlerinin, papazların, istekli kitapseverlerin tutkusunun ne kadar olumlu tesir ve katkı sağladığından kelam etmeye çabaladım. Çağlara yayılan uğraştan ve aydınlanma davasıyla çırpınan güneş ışıltılı insanlardan kelam etmek istedim.
Sokrates “Okumayan insan, hayata tek bir pencereden bakar, bildiği ezber cümlelerle olayları yorumlar ve dar kalıplı bakış açısına sahip olur.” diyor.
Hayata bakan pencerelerinizin çok olmasından, pencerelerinizin kitaplardan düşen ışıkla aydınlanmasından ve dar kalıplardan kurtulmanızdan öteki bir dileğim yok!