Bir aslanın gövdesinin üzerine oturtulmuş bir hükümdarın yüzü olarak tanım edebileceğimiz Büyük Sfenks, antik Mısır’ın en âlâ bilinen sembollerinden biri. Dünyanın dört bir yanında kopyaları olan bu dev anıt, binlerce yıldır Giza piramitlerinin tabanında nekropolü koruyor.
Sfenks’in gövdesi geçmişte Tura’daki taş ocağından getirilmiş yüksek kaliteli kireçtaşı bloklarla kaplıydı. Bu yüzey katmanı vakitle bozuldu. Aradan geçen yüzyıllarda tekraren onarım çalışmaları yapıldı. Fakat bu eforlar bile taşların bir kısmının büsbütün yok olmasını engelleyemedi.
ANTİK YUNAN’DAKİ SFENKSLERDEN ÇOK FARKLI
Antik Yunan’da sfenks; bayan başlı, aslan gövdeli ve kuş kanatlı bir canavar olarak tanım ediliyordu. Bu bayan sorduğu bilmeceleri cevaplayamayan herkesi öldürebilecek tehlikeli bir yaratıktı ve bilhassa Oedipus efsanesinde öne çıkan bir karakterdi.
Mısırlılar için ise sfenksler hükümdarları ve ülkeyi koruyup kollayan yeterli yürekli varlıklardı. Lakin “sfenks” sözünün kökeni bilinmiyor. Bu sözün Mısır lisanında “yaşayan görüntü” manasına gelen ve bir ilahın ya da firavunun temsillerine atfen kullanılan “shesep-ankh” teriminden kaynaklandığı istikametinde teoriler var.
Yunan efsanelerindeki canavarın tersine Büyük Sfenks bir erkek başı taşıyor ve kanatları yok. Lakin antik Mısır’daki tek sfenks bu değil. Çeşitli devirlerde ortaya çıkan farklı sfenksler de var. Onlar da aslan gövdeli olmakla birlikte başları değişebiliyor. İnsan başlı sfenkslerin yanı sıra koç, çakal, doğan ve timsah üzere hayvanların başlarını taşıyan sfenksler de var.
Bu çeşit heykeller genelde Mısır’ın kutsal yerlerinde karşımıza çıkıyor. Örneğin Ebu Simbel’de bulunan 2’nci Ramses tapınağında MÖ 13’üncü yüzyıla ilişkin bir çift doğan başlı sfenks bulundu. MÖ 4’üncü yüzyılda inşa edilmiş olan Luksor’da da bir sfenksler yolu bulunuyor. Bu sfenksler Karnak ve Luksor tapınaklarını birbirine bağlayan yaklaşık 2,5 kilometrelik yolu koruyor.
Dünyanın en eski ve en büyük anıt heykellerinden biri olan Sfenks’in tabanından başının doruğuna kadar olan uzunluğu 20 metre civarında, ön ayaklarından kuyruğuna kadar olan uzunluğu ise 73 metreden fazla. Çoğunluğu direkt Giza’nın kireçtaşı kayalarına oyulmuş akabinde da kireçtaşı bloklarıyla desteklenmiş olan Sfenks’in başı ihtişamlı bir imgeye sahip ve üzerinde firavunların başlarına giydikleri kumaştan yapılma bir başlık olan “nemes” üzere antik Mısır monarşisinin klâsik sembollerini taşıyor. “Uraeus” olarak da bilinen kraliyet kobrası oymalarının kalıntıları da Sfenks’in alnında görülebiliyor. Gözleri, kulakları ve çenesi epey erkeksi sınırlara sahip olan Sfenks vakit içinde burnunu ve kral sakalını kaybetse de geri kalan özellikleri, aşınmaya rağmen hayli net bir biçimde seçilebiliyor.
4500 YILDA EHEMMİYETİ ÇOK DEĞİŞTİ
Eski Krallık’ta beşerler Sfenks’i tapınılması gereken bir varlık, Giza nekropolünün kutsal ögelerinden biri olarak kabul ederdi. Sonraki idareler periyodunda bu yaklaşımdan vazgeçildi. Rüzgarla savrulan çöl kumlarının altında kalan Sfenks’in yalnızca başı görünür oldu. Lakin Sfenks sabırla yine keşfedilmeyi bekledi. Kumların altından çıkarılan Sfenks uzun yılların akabinde dayanıklılığı ve gizemleriyle bir defa daha ziyaretçilerini büyülemeye başladı.
Sfenks’le ilgili hala mutlaka bilemediğimiz pek çok şey var. Bunların başında da ne vakit ve kim tarafından inşa edildiği geliyor.
Bilim insanlarının ortak kanısı Sfenks’in de büyük piramitlerin inşa edildiği MÖ 2575-2150 yıllarına denk geldiği iddia edilen Eski Krallık periyodunda yani aşağı üst 4.500 yıl evvel yapıldığı tarafında. Çünkü Sfenks’le bu dev tapınakları birbirinden başka düşünmek mümkün değil.
Dördüncü hanedandan iki firavun (MÖ 2500 civarında karar sürmüş olan Keops ve oğlu Kefren) tarafından inşa edilmiş iki piramidin ortasında yatan Sfenks, bu piramitleri koruyor üzere görünüyor. Arkeologların birden fazla, Büyük Sfenks’in Kefren tarafından inşa ettirildiğine inanıyor.
CİDDİ BİR PLANLAMA ESERİ
Ne var ki Eski Krallık’ın erken periyotlarında karar süren bu firavunlardan geriye büyüleyici piramitler dışında çok fazla evrak kalmadı. Bu nedenle arkeologlar Sfenks’i kimin inşa ettiği gizemini çözmek için dedektifliğe başvurmak zorunda kaldı. Bugüne kadar ne kesin bir kanıt elde edilebildi ne de Keops ya da Kefren’in isminin geçtiği bir yazıt bulunabildi.
Mark Lehner ve Zahi Hawass üzere tanınmış Mısırologların da benimsediği en tanınan hipoteze nazaran, Kefren Sfenks’i ebedi istirahatgâhını ve etrafındaki tapınak kompleksini de içeren anıt binalar projesinin bir modülü olarak tasarlattı.
Her hükümdarın inşa ettirdiği çeşitli yapıları ve nekropol kalıntılarını inceleyen araştırmacılara nazaran, Sfenks’in Kefren’in yaptırdığı binalar içindeki pozisyonu, önemli bir planlama ve mantık yapıtı olduğuna işaret ediyor. Uzmanlar, Sfenks’in personellerin civardaki tapınakların inşaatı için kullandıkları kayaların çıkarıldığı süreçte bulunan dev bir kireçtaşı kesimi üzerine oyulduğunu varsayım ediyor.
Ancak MÖ 670 yılına tarihlenen Envanter Stel’de yazılanlar nedeniyle, Sfenks’in çok daha eski bir periyoda ilişkin olduğunu öne sürenler de var. Yazıldığı tarihten binlerce yıl öncesini anlatan Envanter Stel, Sfenks’in bu firavunların vaktinden çok evvel yapıldığına ve Kefren periyodunda restore edildiğine işaret ediyor. Lakin bu stel, zamansal manada önemli tutarsızlıklar içerdiğinden, pek çok önde gelen uzman metne kuşkuyla yaklaşıyor.
Arkeologların çalışmalarında Sfenks’in çeşitli yerlerinde mavi, sarı ve kırmızı boya kalıntılarına rastlandı. Bu da heykelin birinci yapıldığı periyotta renkli olduğu kanısını güçlendiriyor. Örneğin Romalı muharrir Yaşlı Plinius, MS 1’inci yüzyılda kaleme aldığı bir metinde Sfenks’in görünümünü, “Canavarın yüzü kırmızı renkli” kelamlarıyla tanım ediyordu.
SIRRI EKİNOKS GÜNLERİNDE ORTAYA ÇIKIYOR
Büyük Sfenks’in tam karşısında, muhtemelen tıpkı vakitte inşa edilmiş bir tapınağın kalıntıları bulunuyor. Bu bina hiçbir vakit tamamlanmamış olmamakla birlikte, tarihin bir periyodunda akına uğradığına inanılıyor. Arkeologlar bu kalıntılarda güneş ilahı Ra’nın çeşitli veçhelerinin temsillerini buldu. Tapınağın gerisinde yatan Sfenks’in bu kutsal kompleksin bir kesimi olarak yapılmış olması mümkün.
20’nci yüzyılın başlarındaki hafriyatlar, tapınağın dev kireçtaşı bloklarının kalıntılarını açığa çıkardı. Bu blokların yüzeylerinin granitle kaplı olması mümkün. Tabanın de kaymaktaşından yapılmış olduğu tespit edildi.
Alman Mısırologlar Herbert Ricke ve Siegfried Schott’a nazaran, tapınağın merkez avlusunun içinde bulunan 24 sütun, muhtemelen günün 24 saatini temsil ediyordu. Firavunların heykelleri bu sütunlara dayalıydı ve en ortada bir altar bulunuyordu.
Tapınağın doğusunda ve batısında birer ibadethane yer alıyordu. Bunlardan doğudakinin sabah güneşi yaradanı Khepri’ye, batıdakinin ise akşam güneşi yaradanı Atum’a adanmış olması mümkün. Muhtemelen her iki ibadethanenin de etrafları kapalıydı lakin merkezdeki alanın üstü açıktı. Öğlen saatlerinde büyük güneş rabbi Ra tüm gücüyle tapınağı aydınlatıyordu.
Ekinoks günlerinde, Sfenks Tapınağı, Sfenks’in kendisi ve Kefren’in piramidi ortasında bir astronomik sıralanma gözlemlenebiliyor. Gece ile gündüz müddetlerinin eşitlendiği 21 Mart ve 23 Eylül’e denk gelen bu günlerde, tapınağın doğu-batı ekseninden bakıldığında, güneş tam olarak Sfenks’in ve Kefren’in piramidinin güneyinde batıyor. (Uzmanlar bu durumun da Sfenks’i inşa ettiren kişinin Kefren olduğu tarafındaki teoriyi kuvvetlendirdiğini belirtiyor.)
Sfenks’in bir aslanı andıran bedenine baktığımızda dikkati çeken birinci şey ileri uzanmış ön ayaklar oluyor. Upuzun kuyruğu ise gövdesinin etrafını büsbütün sarıyor.
ESKİ KRALLIK YIKILINCA BAHTINA TERK EDİLDİ
Bu inşaatlardan aşağı üst 1000 yıl kadar sonra 18’inci hanedanın firavunlarından 2’nci Amenhotep de Kefren’in kompleksinin kalıntılarına yakın bir noktada daha küçük bir tapınak inşa ettirdi. Bu Yeni Krallık yapısı kerpiç bloklardan oluşuyor ve Sfenks’in tapınağının kuzeydoğu köşesinde yer alıyor. Bu tapınak o periyotta Sfenks’le özdeşleştirilen İlah Har-em-akhet’e yani “ufuktaki Horus”a adanmıştı.
Eski Krallık’ın yıkılmasının akabinde Sfenks ve etrafındaki yapılar bahtlarına terk edildi ve büyük oranda yıkıldı. Yüzyıllar boyunca çöl kumları bu yapıların etrafında ve üzerinde birikti. Sfenks’in yine doğuşu MÖ 1539-1075 yıllarında karar sürdüğü kestirim edilen Yeni Krallık periyodunda oldu. Genç bir firavun, iktidarının kökenlerinin eski hükümdarlara uzandığını kanıtlamak için Sfenks’i kullandı.
Sfenks’in iki ayağı ortasında 4’üncü Thutmose’nin Hayal Steli bulunuyor. 1817’de bulunan bu stel, Sfenks’e inşasından çok sonra 18’inci hanedan periyodunda eklenmişti. 3,5 metre uzunluğunda 15 kilo yükünde olan Düş Steli dev bir granit taş. Bu taşın üzerine incelikle kazınmış olan yazılar, 18’inci hanedanın sekizinci hükümdarı olan Firavun 4’üncü Thutmose’nin şimdi genç bir prens ve Sfenks’in de omuzlarına kadar kuma gömülü bir heykel olduğu vakitlerde yaşanmış bir olayı anlatıyor.
Stelde yazanlara nazaran, günlerden bir gün Thutmose, Büyük Sfenks’in gölgesinde öğlen uykusuna yatmışken güneş yaradanı Horemakhet-Khepri-Ra-Atum, Sfenks formunda kendisine göründü. İlah, Prens’e heykelin etrafındaki kumları temizlediği takdirde kendisini kral yapacağını söyledi.
SAKALI THUTMOSE EKLETTİ
Bu kıssanın nasıl sonlandığı bilinmiyor zira vakit içinde yazıtın alt kısmında aşınmalar yaşandı. Lakin bu düş 4’üncü Thutmose’nin tahta geçmeyi hak edenin kendisi olduğu telaffuzunun en güçlü desteği oldu. (Aslında babası 2’nci Amenhotep’in akabinde taht sırasında öteki adaylar vardı.)
Rüyanın gerçek olup olmadığı tartışmalı olsa da yeni firavunun tanrısallığına ve eski zamanlardaki hükümdarların soyundan geldiğine yönelik savlarını kuvvetlendirdi. Thutmose tahta geçince Sfenks için bir onarım ve paklık projesi başlattı. Bilim beşerlerine nazaran bu süreçte Thutmose, Sfenks’in çenesine taştan bir sakal ekletti. İlerleyen yıllarda bu sakal düştü ve modülleri 1817’de yapılan hafriyatlarda tespit edildi.
Yeni Krallık periyodunda ilgi odağı olan Sfenks, ilerleyen yıllarda bir defa daha yazgısına terk edildi. Etrafında biriken kumlar nedeniyle yalnızca başı görünür halde kalan Sfenks, bu vaziyette bile gücünü kaybetmedi.
Örneğin çeşitli kayıtlarda 12’nci ve 13’üncü yüzyıllarda lokal halkın Nil Irmağı’nda taşkın olmasını sağlayıp mahsulü bereketlendirmesi için Sfenks’e adaklar adadığı yazılı. Arap gezgin ve haritacı El İdrisî de 11’inci yüzyılda, Fatımiler periyodunda yükselmek isteyenlerin Sfenks’in huzuruna çıktığını belirtmişti.
18’inci yüzyıla ilişkin bir Sfenks çizimi
NAPOLYON’U ÇOK ETKİLEMİŞTİ
Sfenks, Avrupalı gezginlerin de hayranlığını kazandı. Örneğin Fransız papaz ve gezgin Andre Thevet, 1556’da yayımlanan ‘Cosmographie de Levant’ (Levant’ın Kozmografyası) isimli yapıtında Sfenks’i “dev heykelin kafası” olarak nitelendiriyordu.
Aşağı üst iki asır sonra 1790’ların sonlarında Napolyon’un ordusunun Mısır’da İngilizlerle savaştığı periyotta, Fransızlar antik Mısır’ın tarihinden ve kalıntılarından çok etkilenmişti. Hatta Napolyon’un Sfenks’i ve piramitleri gördüğünde, “Binlerce yıllık tarih bizi seyrediyor” dediği rivayet ediliyor. Napolyon’un takipçileri antik Mısır’dan o kadar büyük bir ilham aldı ki Fransa’ya döndüklerinde savaş sırasında karşılaştıkları her şeyin detaylı çizimlerle anlatıldığı kapsamlı bir Mısır tarihi yazmak için harekete geçildi.
Sfenks’in burnunun yerinde olmamasının sorumlusunun Napolyon olduğu da öne sürülüyor. Çeşitli kaynaklarda Fransız askerlerinin açtığı ateş sonucu Sfenks’in burnunun kırıldığı argüman ediliyor. Lakin bu bilgi hayli yaygın olmakla birlikte hakikat değil.
Bunu Danimarkalı kâşif Frederic Louis Norden’in 1755’te yayımlanan ‘Voyage d’Egypte et de Nubie’ (Mısır ve Nübye’ye Yolculuk) isimli kitabından öğreniyoruz. Napolyon’un 1790’lardaki seferinden çok çok evvel, 1737 yılında Mısır’ı ziyaret eden Norden’in kitabında Büyük Sfenks’e ilişkin bir çizim bulunuyor. Anıtın bu çizimde burunsuz olması, Napolyon’la ilgili kıssanın hakikat olamayacağı manasına geliyor.
Mısırlı tarihçi El Makrizi’ye nazaran ise Sfenks’in burnunu kıran kişi bu anıtın insanların tapındığı bir puta dönüştüğünü düşünen Muhammed Saim el Dahr’dı. Sfenks’in sakalının bilakis burnunun modülleri hiçbir vakit bulunamadı. Mısırolog ve Sfenks uzmanı Mark Lehner’a nazaran de eldeki deliller vakit içinde yaşanan bir aşınmaya değil, El Makrizi’nin aktardığı üzere kasıtlı bir kırılmaya işaret ediyor.
1867-1899 ortasında çekilen bu fotoğrafta Sfenks kısmen kumlar altında
1930’LARIN SONLARINDA KUMLARDAN KURTULABİLDİ
Sfenks’i gömülü olduğu kumlardan kurtarma gayretleri başta pek başarılı olmadı.
1817 yılında İtalyan Mısırolog Giovanni Battisa Caviglia, anıtın ön tarafını temizlemeyi başardı. 19’uncu yüzyılın sonlarında Sfenks’in geniş göğsü ve ön ayakları görünür hale gelmişti. İlerleyen yıllarda biraz daha muvaffakiyet kaydedildi. Nihayet 1930’ların sonlarında tüm kumlar süpürüldü ve Sfenks’in tamamı ortaya çıktı.
O günden bu yana arkeologlar Sfenks’in gizemlerini aydınlatmak için uğraşıyor. Mark Lehner liderliğindeki Amerikan Araştırma Merkezi uzmanları, Sfenks kompleksinin tamamını haritalandırmak için kapsamlı bir proje yürüttü. Bu sayede anıtın inşasıyla ilgili birçok bilinmeyen ortaya çıktı. Bu da Sfenks’i muhafaza çalışmalarında yeni kapılar açtı.
National Geographic’in “Who built the Sphinx? Who broke its nose? 4,500 years later, a fresh look” başlıklı haberinden derlenmiştir.